Ο ΔΣΕ κατάφερε με την πολεμική του δράση μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 1947 να απελευθερώσει μεγάλες περιοχές σε όλη την Ελλάδα από τον κυβερνητικό στρατό. Έτσι προέκυψε το καθήκον της οργάνωσης της ζωής και της καθημερινότητας στις περιοχές όπου κυριαρχούσε.
Λαογέννητοι θεσμοί
Στις 10 Αυγούστου 1947, το Γενικό Αρχηγείο (ΓΑ) του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας προχώρησε στην έκδοση καταστατικών διατάξεων και πράξεων όπου ορίζονταν τα «βασικά δικαιώματα, ελευθερίες και καθήκοντα του αγωνιζόμενου λαού».
Με βάση το διάγγελμα του ΓΑ, στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας οργανώθηκε η ζωή σε νέα βάση. Γεννήθηκαν νέοι θεσμοί, όπως τα λαϊκά συμβούλια, τα επαρχιακά συμβούλια, η λαϊκή πολιτοφυλακή, η λαϊκή παιδεία και η λαϊκή δικαιοσύνη, τα λαϊκά δικαστήρια. Ο λαός και η νεολαία συμμετείχαν ενεργά στους νέους θεσμούς.
Τα λαϊκά συμβούλια προέκυπταν μετά από ελεύθερες εκλογές με μυστική ψηφοφορία, όπου συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες άνω των 18 ετών. Εκείνη την περίοδο, σε εκατοντάδες χωριά που ήλεγχε ο ΔΣΕ σε όλη την Ελλάδα έγιναν εκλογές με τη συμμετοχή όλου του λαού όταν ακόμα στην Ελλάδα δεν είχε εξασφαλιστεί το δικαίωμα ψήφου για τις γυναίκες.
Καθηµερινή µάχη για την οργάνωση της ζωής
Ταυτόχρονα, μέσα από τους λαογέννητους θεσμούς δινόταν καθημερινά η μάχη για την οργάνωση της κοινωνικοπολιτικής ζωής και την επίλυση των βασικών προβλημάτων και αναγκών του λαού. Ανάμεσα στα άλλα καθήκοντα, ιδιαίτερο βάρος δίνονταν από τα λαϊκά συμβούλια στην οργάνωση της σποράς που γινόταν δυο φορές το χρόνο (φθινόπωρο και άνοιξη), στην ανοικοδόμηση των περιοχών, στην οργάνωση της μόρφωσης και της διαφώτισης. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατασκευάστηκαν και επισκευάστηκαν δρόμοι, γέφυρες, φτιάχτηκαν βρύσες, δημιουργήθηκαν σχολεία, νοσοκομεία, αναρρωτήρια. Για την ιδιαίτερη φροντίδα που δινόταν από το ΔΣΕ για την εκπαίδευση, είναι ενδεικτική σχετική απόφαση του ΓΑ που όριζε μεταξύ άλλων: «Άρθρο 1: H στοιχειώδης εκπαίδευση είναι δίχρονη, υποχρεωτική και δωρεάν για όλα τα παιδιά του Λαού. Άρθρο 2: Κάθε Λαϊκό Συμβούλιο έχει υποχρέωση να οργανώσει ένα σχολείο».
Οι ακατάλυτοι δεσμοί του ΔΣΕ με το λαό ιδιαίτερα στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας έδιναν ηθική και υλική δύναμη και αντοχή για τη συνέχεια του ένοπλου αγώνα αλλά και για την οργάνωση της ζωής. Ο λαός και η νεολαία εξασφάλιζαν κάθε είδους βοήθεια που απαιτούνταν για τη δράση του ΔΣΕ: την τροφοδότησή του σε έμψυχο δυναμικό, σε υλικά μέσα (π.χ. τροφή και ρουχισμό), την κατασκευή οχυρωματικών έργων, τη συγκέντρωση πληροφοριών, την οργάνωση της Λαϊκής Πολιτοφυλακής.
Η ίδρυση της Προσωρινής Δηµοκρατικής Κυβέρνησης (ΠΔΚ)
Στα μέσα του 1947 οι περιοχές που ήλεγχε ο ΔΣΕ ανακηρύσσονται σε “Ελεύθερη Ελλάδα”. Στις 24 Δεκέμβρη 1947 ο ραδιοφωνικός σταθμός “Ελεύθερη Ελλάδα”, ανήγγειλε ότι την προηγούμενη μέρα είχε συγκροτηθεί στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση (ΠΔΚ). Λίγες μέρες αργότερα, στις 28 Δεκέμβρη κυκλοφόρησε το πρώτο φύλλο της Εφημερίδας της ΠΔΚ στο οποίο περιεχόταν και η ιδρυτική της διακήρυξη, με την οποία προσδιόριζε και τους στόχους της: «Κύριος και πρωταρχικός στόχος της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης είναι (…) να κυβερνήσει τη χώρα πάνω σε λαϊκές και δημοκρατικές βάσεις, παίρνοντας όλα τα μέτρα για την ανάπτυξη των λαϊκοδημοκρατικών θεσμών και μεταρρυθμίσεων, όπως των λαϊκών συμβουλίων, της λαϊκής δικαιοσύνης, της
αγροτικής μεταρρύθμισης, της λαϊκής παιδείας κ.λπ. και για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών του λαού στις ελεύθερες και απελευθερωμένες περιοχές».
Τα μέλη της ΠΔΚ έδιναν τον παρακάτω όρκο μπροστά σε αντιπροσώπους του λαού και του Δημοκρατικού Στρατού:
«Ορκίζομαι ότι θα εκτελώ πιστά τα καθήκοντά μου σαν μέλος της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης της Ελεύθερης Ελλάδας, έχοντας σα γνώμονα το συμφέρον της πατρίδας μου και του ελληνικού λαού, ότι θα αγωνιστώ με αυτοθυσία για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους ξένους ιμπεριαλιστές και για τη Δημοκρατία, ότι θα υπερασπίζω παντού και πάντοτε τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του λαού και θα είμαι παραστάτης και οδηγός του λαού στον αγώνα του για τη λευτεριά και τα κυριαρχικά του δικαιώματα».
Οι «Καταστατικές διατάξεις» και οι άλλες νομοθετικές Πράξεις της ΠΔΚ, δεν πρόβλεπαν την κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας. Ο χαρακτήρας της εξουσίας, που εγκαθίδρυσε ο ΔΣΕ, καθοριζόταν από το στόχο του (που ήταν ο στόχος του ΚΚΕ), να διαμορφωθεί μια Ελλάδα «ανεξάρτητη, ελεύθερη και δημοκρατική» ως αποτέλεσμα της νίκης του.
Ένα από τα δεκάδες σχολεία που ανοικοδομήθηκαν στην Ελεύθερη Ελλάδα προκειμένου να υποδεχτεί μαθητές
Το Λαϊκό Διδασκαλείο Πελοποννήσου
Αντίστοιχη προσπάθεια για την ανοικοδόμηση σχολείων και την εκπαίδευση έγινε και στις απελευθερωμένες περιοχές της Πελοποννήσου. Για τη στελέχωση των δομών της Λαϊκής Παιδείας σε μια τόσο εκτεταμένη ελεύθερη περιοχή σαν αυτή της Πελοποννήσου παίρνονται μέτρα όπως η ενθάρρυνση δασκάλων να παραμείνουν στις θέσεις τους, η απόσπαση στα σχολεία δασκάλων που υπηρετούσαν στα ένοπλα τμήματα του ΔΣΕ κ.ά. Για να καλυφθούν αυτές οι ανάγκες, επειδή δεν αρκούσαν τα προηγούμενα μέτρα, αποφασίζεται η ίδρυση σχολής, ενός είδους Παιδαγωγικής Ακαδημίας, που θα πραγματοποιεί επιμόρφωση δασκάλων, δηλαδή θα βγάζει δασκάλους με κανονικό πτυχίο και διοριστήριο, που θα συμπληρώνουν τις κενές θέσεις. Η σχολή αυτή ονομάζεται Λαϊκό Διδασκαλείο Πελοποννήσου. Το Λαϊκό Διδασκαλείο λειτούργησε σε δύο περιόδους, από τον Ιούνιο έως τον Δεκέμβριο του 1948 και από εκεί αποφοίτησαν συνολικά 75 δάσκαλοι. Οι απόφοιτοι της πρώτης περιόδου τοποθετήθηκαν και δίδαξαν σε σχολεία των ελεύθερων περιοχών, ενώ κατά το τέλος της δεύτερης περιόδου ξεκίνησαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του εθνικού στρατού και οι τελειόφοιτοι δεν πρόλαβαν να διδάξουν.
